Na današnji dan 1950. godine francuski ministar spoljnih poslova Rober Šuman predstavio je ideju zajedničkog upravljanja proizvodnjom uglja i čelika Francuske i Zapadne Nemačke, zajedno sa drugim evropskim zemljama. Iz ove inicijative nastala je Evropska zajednica za ugalj i čelik, prethodnica onoga što će decenijama kasnije postati Evropska unija.
Nakon što je ujutro 9. maja dobio podršku svoje vlade, a potom i američkog državnog sekretata Dina Ačesona i nemačkog kancelara Konrada Adenauera, Šuman je tog popodneva pročitao dokument koji danas nosi naziv Šumanova deklaracija pred novinarima u ministarstvu spoljnih poslova.
“(Francuska vlada) predlaže da da se francusko-nemačka proizvodnja uglja i čelika stavo pod zajedinčku višu vlast u okviru organizacije otvorene drugim državama Evrope… Tako uspostavljena solidarnost u proizvodnji jasno će pokazati da svaki rat između Nemačke i Francuske postaje ne samo nezamisliv, već i materijalno nemoguć”, pročitao je Šuman reči koje će, ispostaviće se, imati dalekosežne posledice.
On je takođe naglasio da je Francuska više od dvadeset godina nakon Prvog svetskog rata predvodila ideju ujedinjene Evrope.
“Ujedinjena Evropa nije ostvarena, i dobili smo rat”, rekao je Šuman.
Sam dokument je inspirisao francuski privrednik i diplomata Žan Mone, koji je i napisao veći njegov deo. Uspešni međunarodni biznismen, finansijer i savetnik mnogobrojnih svetskih vlada, Mone je ostao upamćen kao jedan od očeva osnivača ujedinjene Evrope, iako se nikada nije kandidovao na izborima.
“Kroz svoj dar za raspravu i ubeđivanje, uspeo je da uveri evropske lidere da rade na zajedničkim interesima i da razumeju koristi od saradnje”, stoji u Moneovoj zvaničnoj biografiji, u kojoj se kao njegova ostala dostignuća izdvajaju doprinosi stvaranju zajedničkom tržištu, samitima lidera iz kojih će nastati Evropski savet, kao i direktnim izborima za Evropski parlament.
Evropsku zajednicu za ugalj i čelik osnovale su 1951. godine Francuska, Zapadna Nemačka, Italija, Belgija, Holandija i Luksemburg. Ovih šest zemalja kasnije je stvorilo Evropsku ekonomsku zajednicu, iz koje će nastati Evropska unija, koja danas broji 27 članica.
Deveti maj je, u čast Šumanove deklaracije, proglašen danom Evrope 1985. godine.
Kako je došlo do Šumanove deklaracije?
Podsticaj za zajedničku kontrolu nad ključnim privrednim granama, proizvodnjom uglja i čelika, bila je potreba reintegracije Nemačke u zajednicu zapadnih država, nastala zbog zaoštravanja hladnog rata.
Nakon Drugog svetskog rata, okupirana Nemačka nije imala nikakve organske veze sa svojim susedima iz zapadne Evrope. Kako u svojoj knjizi o posleratnoj Evrope navodi istoričar Toni Džut, pre 1939. polovina svih “nevidljivih” prihoda Holandije dolazila je iz brodarine koju su naplaćivali nemačkim trgovcima i bilo je hitno potrebno obnoviti ekonomske veze. Međutim, 1947, svega 29% Holanđana imalo prijateljsko mišljenje o Nemcima. Na kontinentu je vladalo mišljenje da bi ekonomski obnovljena Nemačka morala da bude politički i vojno slaba.
Događaje su ubrzali praški udar 1948, kada su komunisti preuzeli svu vlast u Čehoslovačkoj, zatvarajući i poslednju pukotinu u “gvozdenoj zavesi”, kao i sovjetska blokada Berlina iste godine, a zatim i testiranje prve atomske bombe 1949. Iste godine stvorena je Zapadna Nemačka od američke, britanske i francuske okupacione zone, kao i NATO. Bilo je jasno da, zbog ravnoteže snaga, nova država mora što pre da “odmrzne” svoje kapacitete.
Kako beleži Toni Džut, Sjedinjene Države su insistirale da Nemačka obnovi svoju proizvodnju čelika, najviše iz odbrambenih razloga, ali je Francuska bila zabrinuta da bi nemački čelik preplavio tržište i prouzrokovao podizanje trgovinskih barijera, što je nezgodno podsećalo na predratna vremena. Rešenje su našli Rober Šuman i Žan Mone.
Ispostaviće se, Visoka vlast Evropske zajednice za za ugalj i čelik, čiji je Mone bio prvi predsednik, bila je mnogo manje aktivna i uticajna nego što se možda očekivalo. Bio je to, pre svega, politički odgovor na problem ponovne integracije Nemačke u evropsku zajednicu “u kontrolisanim uslovima”. Kasnija ekonomska integracija donela je široka ovlašćenja u oblastima trgovine i konkurencije, koja danas poseduje Evropska komisija.
Rober Šuman – u rascepu nacionalnih država
Retko ko je bio “kvalifikovaniji” za rad na ujedinjenju Francuske i Nemačke od Šumana. Rođen je u francuskoj porodici u Luksemburgu 1886, ali je detinjstvo i mladost proveo u Nemačkoj, odnosno u nemačkom delu Lorene – koju je Pruska anektirala od Francuske nakon pobede u ratu 1871. Nakon što je studirao pravo u Bonu, Mecu i Berlinu, doktorirao je u Strazburu, a tokom Prvog svetskog rata služio je u nemačkoj armiji.
Političku karijeru, međutim, Šuman je izgradio u Francuskoj, i to zahvaljujući Versajskom ugovoru, koji je prekrojio evropske granice i vratio Lorenu Francuskoj. Prvi put je izabran za poslanika 1919, a na toj funkciji boraviće narednih 40 godina.
Šuman je tokom Drugog svetskog rata odbio ponudu da služi u kolaboracionističkoj Višijevoj vladi, što je dovelo do njegovog hapšenja od strane Gestapoa. Uspeo je, međutim, da pobegne iz zarobljeništva 1942. i proveo vreme do kraja rata u izbeglištvu.
Nakon uspostavljanja mira izabran je u Ustavotvornu skupštinu, a potom je obavljao najviše funkcije u vladi, uključujući i sedam meseci na mestu premijera 1947-1948. Najviše uspeha postigao je kao ministar spoljnih poslova između 1948. i 1952. Šuman je bio i poslanik u Evropskoj skupštini, preteči Evropskog parlamenta, a umro je 1963. godine.
Toni Džut primećuje da su sva tri vodeća političara Francuske, Nemačke i Italije iz vremena početaka evropskih integracija potekli sa “rubova” svojih nacionalnih država. Šuman je bio iz Lorene, Konrad Adenauer iz Rajnske oblasti, a posleratni premijer Italije Alside De Gasperi iz oblasti Trento, koji je u vreme njegovog rođenja bio deo Austro-Ugarske.
“Kada su se sastali, pričali su na zajedničkom jeziku – nemačkom”, piše Džut.
Sva trojica su, takođe, bili vodeće figure demohrišćanskih političkih partija koje su oblikovale posleratnu Evropu.
Dokle se stiglo i šta sledi dalje
Nakon integrisanja proizvodnje uglja i čelika, usledio je rad na zajedničkom tržištu, slobodi kretanja robe, usluga, ljudi i kapitala, carinskoj uniji, uklanjanju necarinskih barijera, zajedničkoj valuti i nizu zajedničkih ekonomskih i socijalnih politika. Politička integracija, uključujući i okupljanje oko zajedničkih demokratskih vrednosti, ispostavio se kao daleko izazovniji zadatak.
Od prvobitnih šest država osnivača, Evropska unija je narasla na dvadeset osam, dok Ujedinjeno Kraljevstvo nije i formalno istupilo ove godine.
Suočene sa brojnim problemima i krizama tokom poslednje decenije – svetske finansijske krize, krize evra, migrantske krize, Bregzita, urušavanja demokratije i vladavine prava u pojedinim državama članicama i, kao vrhunac, krize izazvane koronavirusom, dalje evropske integracije zapale su u period bez mnogo proboja. Kada se, međutim, pogleda Šumanova deklaracija, vidi se da je prvi i najvažniji problem koji ga je mučio i dalje ad acta – rat između Nemačke i Francuske, ili između bilo kojih država unutar EU, sada zaista deluje nezamislivo.
Citat iz dokumenta koji je Šuman predstavio pre tačno 70 godina zvuči relevantno i danas:
“Evropa neće nastati odjednom, ili prema jedinstvenom planu. Biće izgrađena kroz konkretna postignuća koja stvaraju de fakto solidarnost”.