BEOGRAD – Procedure za osnivanje REKOM-a treba započeti što pre, a lideri regiona treba da preduzmu korake za njegovo osnivanje, stav je Evropske komisije.
U novoj Strategiji za Zapadni Balkan, EK je u vodećoj inicijativi posvećenoj pomirenju i dobrosusedskim odnosima izričito navela osnivanje Regionalne komisije za utvrđivanje činjenica o ratnim zločinima i drugim teškim povredama ljudskih prava počinjenim na teritoriji nekadašnje SFRJ (REKOM) kao jednu od najvažnijih operativnih mera. To predstavlja jasan signal da je pomirenje visoko među prioritetima EU u odnosu na region i da će se posebno insistirati na regionalnom utvrđivanju činjenica o prošlosti.
Regionalni pristup se nameće kao jedino rešenje za utvrđivanje činjenica o žrtvama rata, nestalim osobama i mestima njihovog zatočenja, zato što se pokazuje da se naslednice nekadašnje SFRJ još uvek spore oko brojeva, a da nijedna nema potpunu evidenciju ljudskih gubitaka u ratovima devedestih godina.
REKOM – od inicijative do realizacije
Osnivanje međuvladine komisije REKOM je podržalo oko 580.000 građana širom regiona, a očekuje se da će na predstojećem Samitu u Londonu u okviru Berlinskog procesa, Deklaraciju o osnivanju REKOM-a potpisati premijeri Srbije, Kosova, Makedonije i Crne Gore. Sama Deklaracija predstavlja izraz političke volje, kojom se premijeri obavezuju da će institucije njihovih zemalja preduzeti neophodne korake za osnivanje REKOM-a do juna 2020.
Ako REKOM bude osnovan do juna 2020. godine, Komisija može da postane operativna već 2022, i da svoju misiju ispuni već nakon tri godine. To znači da bi njen mandat, koji se sastoji iz: prikupljanja informacija i utvrđivanja činjenica o kršenju ljudskih prava, individualnih i masovnih ratnih zločina i sudbine nestalih, izrade popisa ljudskih gubitaka civila i boraca, utvrđivanja činejnica o mestima zatočenja u toku ratova i istraživanje konteksta, uzroka i motiva koji su doveli do oružanih sukoba, ratnih zločina i teških kršenja ljudskih prava bio ispunjen do aprila 2025. godine.
Stav Evropske komisije o pomirenju na Zapadnom Balkanu
“Regionalna saradnja, dobrosusedski odnosi i pomirenje ne mogu se nametnuti spolja. Lideri regiona moraju da preuzmu puno vlasništvo (nad procesom pomirenja) i da vode primerom. Moraju izbegavati i osuditi sve izjave ili akcije koje bi podsticale međuetničke tenzije i moraju se aktivno suprotstavljati nacionalističkim narativima”, ocenjuje se u Strategiji EK.
EU pomirenje na Zapadnom Balkanu vidi kao prioritet iz jasnog razloga: nepostojanje saglasnosti zemalja bivše Jugoslavije o žrtavama sukoba devedesetih ostavlja prostor za nacionalističke manipulacije, koje mogu ugroziti bezbednost čitavog regiona. Koalicija za REKOM je ponudila konkretan plan za formiranje međuvladine komisije, REKOM-a, koji treba da utvrdi činjenice o žrtvama, nestalim osobama i mestima zatočenja u najkraćem mogućem periodu i po metodologiji koja će biti usaglašena u okviru same komisije.
Osnovni cilj – sprečavanje manipulacije žrtvama
Osnivanje REKOM-a je važno zbog priznanja patnji žrtava, neophodnog i za žrtve i njihove porodice i za izgradnju empatije. Regionalni karakter REKOM-a omogućuje da sve žrtve budu priznate u svim zemljama regiona, nezavisno od svoje etničke pripadnosti, da sećanje na njih ne ostane samo unutar njihove etničke zajednice.
Mučna istorijska iskustva poput Jasenovca pokazuju da, ukoliko nema imena žrtava i ako se ne razjasne okolnosti njihovog stradanja, revizionizam i populizam mogu prevladati razumne političke glasove.
Upravo u tome leži prednost REKOM-a u odnosu na prethodne napore za utvrđivanje istorijskih činjenica. REKOM, kao regionalna, međudržavna i vansudska komisija, svim zemljama u regionu nudi direktno učešće u utvrđivanju činjenica o žrtvama i nestalim licima, okolnostima stradanja i mestima zatočenja. Istina o tome je jedini način da se prihvati da žrtve nisu samo „naše“, a da počinioci zločina nisu samo na drugoj strani. Tako bi se stalo na put osvetoljubivim nacionalnim diskursima, koji su neosetljivi za iskustva i patnje drugih.
Pomirenje kao preduslov reformi
Utvrđivanje činjenica o žrtvama je i preduslov reformisanju obrazovnih sistema. Nedostatak činjenica od kojih bi se polazilo u tumačenju raspada nekadašnje SFRJ omogućuje da da udžbenici istorije šire nacionalističke narative, koji u budućnosti mogu voditi u nove sukobe. Kako navodi Koalicija za REKOM, “suočeni sa činjenicama, populisti će imati teškoća da manipulišu građane i instrumentalizuju nerešene kontroverze iz prošlosti”.
Doprinos koji utvrđivanje činjenica ima za pomirenje ne može se zameniti ili kompenzovati ekonomskim povezivanjem ili programima razmene mladih. Ove inicijative biće održive zahvaljujući tome što će utvrđene činjenice sprečiti nacionalističke manipulacije žrtvama.